Cmentarz Powązkowski w Warszawie
Cmentarz Powązkowski w Warszawie to jedna z największych, najstarszych i najbardziej rozpoznawalnych polskich nekropolii. Wśród około miliona pochowanych na niej osób jest bardzo wielu znanych i zasłużonych Polaków oraz Polek.
Cmentarz założono w 1790 r., w dwa lata później ukończono budowę kościoła św. Karola Boromeusza, ufundowanego przez duchowieństwo warszawskie, a zaprojektowanego przez Dominika Merliniego. Jeszcze przed poświęceniem cmentarza wystawiono tam również tzw. katakumby. Cmentarz był wielokrotnie powiększany i dziś zajmuje powierzchnię 43 ha, nieco tylko mniejszą niż Państwo Watykańskie (44 ha).
W czasie II wojny światowej sama nekropolia nie ucierpiała zbytnio, ale pod koniec wojny spłonął kościół i zabudowania kancelarii (m.in. archiwum cmentarne). Jeszcze w czasie okupacji na terenie cmentarza działała Armia Krajowa – były tu składy broni, odbywały się wykłady wojskowe, tędy też szły transporty żywności do getta warszawskiego.
Wśród ok. 1 miliona osób pochowanych na Powązkach jest bardzo wielu znanych i zasłużonych Polaków i Polek, w tym żołnierze powstań narodowych od insurekcji kościuszkowskiej do powstania warszawskiego, działacze niepodległościowi, wybitni pisarze, poeci, uczeni, artyści, myśliciele, lekarze, prawnicy, duchowni.
Na Powązkach spoczywają m.in. ks. Hugo Kołłątaj, ks. Stanisław Konarski, Bolesław Prus, Jan Nowak-Jeziorański, Irena Sendlerowa, Gustaw Holoubek, Witold Lutosławski czy Edward Rydz-Śmigły.
Część z wybitnych Polaków pochowano w założonej w 1925 r. Alei Zasłużonych. Po 1945 w budynku katakumb zorganizowano mauzoleum, gdzie złożono prochy zamordowanych w obozach koncentracyjnych.
Opiekę nad nekropolią sprawuje Kuria Metropolitalna Warszawska. Rolę opiekuna społecznego pełni Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa. Cały teren cmentarza jest objęty ścisłą ochroną konserwatorską.
W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, został uznany za pomnik historii. Sam cmentarz został wpisany do rejestru zabytków w 1965 r., ale nie uchroniło to pomników i kaplic przed dewastacją i niszczeniem.
Obecnie prace nad rewaloryzacją zabytkowych nagrobków będą łatwiejsze. Miasto zakończyło inwentaryzację wszystkich obiektów na cmentarzu. Zinwentaryzowane dane o nagrobkach i pomnikach są bardzo szczegółowe. Określone jest ich miejsce na terenie cmentarza. Wykonane jest zdjęcie i opis, spisana inskrypcja, określony rodzaj materiału z jakiego został wykonany, ewentualne zagrożenia (np. przez korzenie drzew) oraz stopień zachowania.
Wszystkie informacje przeniesiono do systemu komputerowego i stworzono mapę. Dzięki zainstalowaniu w nim łatwej w obsłudze wyszukiwarki, możliwe jest odnalezienie poszukiwanego nagrobka (a jest ich ok. 70 tys.) oraz ustalenie miejsca jego położenia.
Cmentarz na Rossie w Wilnie
Cmentarz na Rossie w Wilnie to druga po warszawskich Powązkach największa nekropolia sławnych Polaków, jedna z najważniejszych narodowych nekropolii. Założono go w 1801 r. Po wojnie, w 1965 r. zamknięto go dla pochówków. Cztery lata później, w 1969 r., wpisano do rejestru zabytków narodowych Republiki Litewskiej, podlegających ochronie państwa. Dokonano wtedy inwentaryzacji nagrobków, pomników, grobowców. Ogółem na Rossie jest ich około 26 tys. Kompleks tworzą cmentarze: Stara Rossa, Nowa Rossa i Cmentarzyk Wojskowy z mauzoleum „Matka i Serce Syna” (grób matki Józefa Piłsudskiego, gdzie złożono serce Marszałka).
Terytorium cmentarza wynosi prawie 11 hektarów. Znajdują się tu m.in. groby: Władysława Syrokomli, Joachima Lelewela, Euzebiusza Słowackiego – ojca poety, oraz Augusta Bécu – jego ojczyma; Onufrego Pietraszkiewicza – przyjaciela Mickiewicza; Marii z Koplewskich Piłsudskiej, pierwszej żony Marszałka; architekta Antoniego Wiwulskiego, autora pomnika Trzech Krzyży w Wilnie; Mikalojusa Čiurlionisa, litewskiego malarza i kompozytora.
Od 1990 r. konserwacją zabytkowych nagrobków zajmuje się miejscowy Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą, który co roku organizuje Akcję „Światełko dla Rossy i Bernardynów”. Akcja polega na zakupie i gromadzeniu w szkołach i Domu Polskim w Wilnie zniczy przed uroczystością Wszystkich Świętych i rozdawaniu ich bezpłatnie 1 listopada na cmentarzach.
Cmentarz Bernardyński w Wilnie
Cmentarz Bernardyński jest o kilka lat młodszy od Rossy (założony w 1810 r.). Spoczywa tu wiele pokoleń wilnian: profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego, wśród nich słynni XIX-wieczni botanicy Józef i Stanisław Jundziłłowie, artyści, m.in.: malarz Kanuty Rusiecki; ojciec fotografii wileńskiej – Józef Czechowicz, a także naukowcy, politycy, powstańcy 1863 roku, żołnierze AK.
Cmentarz został zamknięty dla pochówków w latach 90. ub. wieku i uznany za zespół zabytkowy. Na początku XXI wieku podjęto pierwsze prace restauratorskie pod patronatem prezydentów Litwy i Polski. Na odremontowanej bramie umieszczono tablicę w języku polskim i litewskim.
Cmentarz Łyczakowski we Lwowie
Cmentarz Łyczakowski został założony we Lwowie w 1786 r. i jest jedną z najstarszych nekropolii istniejących do dziś w Europie oraz jedną z największych polskich. Na 40 hektarach znajduje się ok. 300 tys. pochówków, ponad 2 tys. kaplic i nagrobków, ok. 500 rzeźb i płaskorzeźb na grobach. Są tam mogiły wielu wybitnych Polaków, m.in. Marii Konopnickiej, Gabrieli Zapolskiej, Artura Grottgera, Seweryna Goszczyńskiego, jak również św. Zygmunta Gorazdowskiego i biskupów ormiańsko-katolickich. W kilku miejscach znajdują się też mogiły żołnierzy polskich z okresu Powstania Styczniowego i Listopadowego, wojny polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej.
Także mogiły zasłużonych Ukraińców: pisarza Iwana Franki, śpiewaczki operowej Salomei Kruszelnickiej, kompozytora Stanisława Ludkewycza. Obecnie jest to Narodowy Historyczno-Kulturowy Muzeum-Rezerwat „Cmentarz Łyczakowski”.
W ciągu ostatnich lat Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za granicą POLONIKA oraz różne fundacje z Polski wspierają polsko-ukraińskie prace konserwatorskie na terenie Cmentarza Łyczakowskiego.
Źródło: ZCK Kraków, archwwa, lk, eg, gie
